انقلاب در بهداشت در گذر ۳۹ سالگی؛
خانه های بهداشت ایران زبانزد در دنیا
کونفه: مراقبت های بهداشتی اولیه، اولین سطح تماس فرد، خانواده و جامعه با نظام بهداشتی است و این خدمات در ایران در قالب شبکه و خانه های بهداشت تا دورافتاده ترین نقاط کشور در دسترس است؛ همیشه از شبکه بهداشت به عنوان نقطه عطف سیستم سلامت کشور نام برده می شود، در دنیا زبانزد است و بارها از طرف سازمان جهانی بهداشت به عنوان بِرند و الگو به سایر کشورها معرفی شده است...
به گزارش کونفه به نقل از ایسنا، مراقبت های بهداشتی اولیه (PHC) مراقبت های اصلی در حوزه بهداشت هستند که در قالب نظام شبکه ارائه شده و لازم است برای همه افراد جامعه قابل دسترس باشند. بی گمان استقرار نظام شبکه بهداشت و مراقبت های اولیه سلامت، با تاکید بر فعالیت بهورزان، انقلاب شایان توجهی را در حوزه دسترسی جامعه ایرانی به خدمات سلامت و پیشرفت فاکتورهای بهداشتی، ایجاد کرد و بعد از گذشت سال ها، این شبکه بازهم به فعالیت خود ادامه می دهد و هم اکنون نیز جلوگیری از بیماری های گوناگون در آن ادغام شده است.
خانه های بهداشت ایران در گذر ۳۹ سالگی در سالیان ابتدای انقلاب اسلامی، واحد بهداشتی در قالب خانه بهداشت وجود نداشت و ایجاد این خانه ها از سال ۱۳۶۴ با هدف افزایش فاکتورهای سلامتی و از روستاها آغاز شد. بدین سبب از سال ۱۳۶۴ در امتداد ارتقاء سلامت جامعه به ویژه در مناطق روستایی و محروم کشور و دسترسی عادلانه مردم به خدمات سلامت، ایجاد خانه های بهداشت در روستاها به عنوان محیطی ترین واحد ارائه خدمات بهداشتی درمانی در این مناطق و با حضور «بهورز» به عنوان اولویت مسئولان سلامت کشور در آن بازه زمانی و در عرصه بهداشت تعیین شد.
سنگربانان جبهه بهداشت در دورافتاده ترین نقاط ایران به مدد اقدامات انجام شده در طول این سال ها، حال حدود ۱۸هزار خانه بهداشت در کشور فعال است و در مجموع به ازای هر۱۵۰۰- ۷۰۰ نفر در روستاهای کشور یک خانه بهداشت داریم که خدمات سلامت را به طور فعال ارائه می دهند؛ البته در جمعیت های کمتر بصورت اقماری و سیاری، همان خدمات سلامت نیز ارائه می شود.
همین طور بالاتر از ۶۰۰۰ مرکز خدمات جامع سلامت در کشور داریم یعنی میانگین به ازای هر ۱۳۰۰۰ نفر یک مرکز. بالاتر از ۵۰۰۰ پایگاه سلامت نیز فعالند که خدمات سلامت را به مردم شهری و روستاهای بزرگ ارائه می دهند.
بهورز کیست و کارش چیست؟ در مجموع خانه های بهداشت و بهورزان وظایفی همچون آموزش بهداشت عمومی، غربالگری جمعیت تحت پوشش، مراقبت های تغذیه ای، مراقبت های دوران بارداری، واکسیناسیون و ایمن سازی، نظارت بر موازین بهداشت حرفه ای و... را بر عهده دارند و همگان پیشرفت فاکتورهای بهداشتی کشور خصوصاً در روستاها را مرهون فعالیت همین خانه های بهداشت و البته حضور بهورزان می دانند.
و اما به اذعان مسئولان وزارت بهداشت، از نظر نیروی انسانی فعال در خانه و مراکز بهداشت، در روستا هیچ مشکلی وجود ندارد؛ به صورتی که به ازای هر۷۰۰ نفر یک بهورز فعال است و در مجموع حدود ۲۸هزار بهورز درحال ارائه ی خدمت در نظام شبکه هستند.
انتخاب بهورزان از جامعه ای که مقرر است در آن خدمت کنند از شروع به عنوان یک سیاست برای ایجاد ارتباط مدلول دار با مردم، در نظام شبکه لحاظ شد. در حقیقت بهورزان از میان جوانان با استعداد بومی روستاها انتخاب می شوند؛ به صورتی که با شرایط کار و زندگی مردم عجین و آشنا هستند و شرایط فرهنگی و نیازهای مردم را می شناسند.
همیشه بهورزان را ناجیان سلامت در روستاها و البته سنگربانان جبهه بهداشت می خوانند و کارشناسان سلامت اذعان دارند که پیشرفت فاکتورهای بهداشتی همچون کاهش مدلول دار مرگ و میر مادران باردار، خردسالان زیر پنج سال و افزایش سن امید به زندگی و در مجموع پیشگیری از اشاعه خیلی از بیماریها مرهون بکارگیری و تلاش بهورزانی است که گستره خدمات آنها تا دورافتاده ترین نقاط کشور پیش رفته است.
خانه های بهداشت چه خدماتی ارائه می دهند؟ اما شاید سوال آن باشد که خانه های بهداشت چه خدماتی را ارائه می دهند و در صورت نیاز به خدمات تخصصی، تکلیف چیست؟ در اینباره باید اظهار داشت که خدمات سطح اول شامل خدمات و مراقبت های اولیه سلامت فرد و جامعه در قالب خانه ها و شبکه بهداشت به جامعه تحت پوشش ارائه می شود. قسمتی از این خدمات، خدمات فرد محور است که شامل پیشگیری و آموزش سلامت فردی، تشخیص و درمان بیماریها بر طبق بسته خدمت و پیگیری نتیجه بیماری، تدبیر فوریت ها و مدیریت افراد تحت پوشش است.
بخش دیگر خدمات نیز خدمات جامعه محور (بهداشت عمومی) است که خدمات بهداشت محیط، بهداشت حرفه ای، بهداشت محیط مدارس، مبارزه با بیماری های واگیردار و غیرواگیردار و لطمه ها و جراحات در اپیدمی ها و بلایا و پیشگیری و ترویج سلامت را شامل می شوند که البته هدف آنها جامعه است.
در مجموع خدمات سطح اول در نقطه آغازین در واحدی به نام «خانه بهداشت/پایگاه سلامت» تعریف می شود که با استاندارد نیروی انسانی، فضای فیزیکی و تجهیزات مشخص در مناطق روستایی، عشایری، حاشیه و شهری مبتنی بر اصول ساختار و سطح بندی نظام شبکه بهداشت و درمان کشور قرار دارند و خدمات در سطح یک بصورت رایگان ارائه می شود.
لازم به تاکید است که خانه های بهداشت، پایگاه های سلامت یا پایگاه های پزشک خانواده بطور معمول در جایی نزدیک به محل زندگی و کار مردم قرار دارند و در آنها اولین تماس فرد با سیستم سلامت بوسیله تیم سلامت اتفاق می افتد.
همین طور مراکز خدمات جامع سلامت نیز پذیرای ارجاعات مربوط به بیماری های هدف، توسط پزشک، کارشناس تغذیه، کارشناس سلامت روان و سایر مشاوره های تعریف شده در بسته خدمت، دندانپزشک و خدمات پاراکلینیکی و دارویی از خانه بهداشت یا پایگاه سلامت خواهد بود و علاوه بر آن مدیریت واحدهای تحت پوشش خودرا بر عهده خواهند داشت.
سطح دوم خدمات نیز خدمات تخصصی را شامل می شود که توسط واحدهای سرپایی تخصصی و واحدهای بستری موجود در سیستم سلامت ارائه می شوند. این خدمات شامل خدمات تشخیصی درمانی و توانبخشی نوتوانی تخصصی و تدبیر فوریت های تخصصی، اعمال جراحی انتخابی و اورژانس، اقدامات بالینی، خدمات دارویی و آزمایشگاهی و تصویربرداری است.
پایگاه های سلامت شهری متناظر خانه های بهداشت روستایی در این راستا باید اظهار داشت که در شهرها واحد بهداشتی تحت عنوان «خانه بهداشت» وجود ندارد. اما اگر روستایی برمبنای تقسیمات کشوری به شهر تبدیل گشته باشد آن خانه بهداشت در شهر به پایگاه سلامت شهری تغییر وضعیت می دهد و در آن خانه بهداشت، حسب شرایط بهورزان یا مراقبین سلامت مشغول به کار می باشند. بدین سبب می توان اظهار داشت که واحد متناظر خانه های بهداشت در مناطق شهری، پایگاه های سلامت شهری هستند که مسئول ارائه خدمات اولیه بهداشتی درمانی مشابه آن چه در روستا وجود دارد، به مردم مناطق شهری هستند.
برنامه وزارت بهداشت برای «پزشکی خانواده» و تحقق عدالت در سلامت همین طور باید اظهار داشت که وزارت بهداشت قصد دارد با گسترش برنامه پزشکی خانواده، دسترسی آحاد جامعه به خدمات بهداشتی و درمانی را تسهیل کرده، در راستای تحقق عدالت در سلامت حرکت نماید و در این راه نیز البته به رعایت مسیر «ارجاع» تاکید دارد؛ بدین سان اگر مراجعه کنندگان به سطح اول خدمات، به خدمات تخصصی تری که از عهده سطح اول بر نمی آید، نیاز داشته باشند، واحد مذکور، مراجعه کننده را به سطح دوم ارائه خدمات ارجاع می دهد. سطح دوم نیز در صورت لزوم، فرد را جهت ارائه خدمات تخصصی و فوق تخصصی به سطوح بالاتر ارجاع می دهد. این زنجیره ارائه خدمات از سطح اول به سطوح بالاتر را نظام ارجاع می نامند.
در مجموع سال هاست که بر برنامه پزشکی خانواده و گسترش آن به تمام کشور تاکید می شود اما این برنامه با وجود تکلیف قانونی در چند برنامه توسعه ای، بازهم به علت برخی پیچیدگی ها و عدم تامین اعتبارات، بر زمین مانده و از سال ۸۴ که از روستاها آغاز شد و همین طور اجرای آن از سال ۹۱ در دو استان فارس و مازندران با چالش هایی همراه شد و برخی نارضایتی ها در ارائه دهندگان و همین طور گیرندگان خدمات را به دنبال داشته است.
در هر حال، برنامه پزشکی خانواده روستایی از سال ۱۳۸۴ برای نزدیک به ۳۰ میلیون جمعیت روستایی، عشایر و ساکنین شهرهای زیر ۲۰هزار نفر درحال اجراست و خدمات فعال مراقبتی و همین طور خدمات درمانی، دارویی و پاراکلینیک را ارائه می دهد.
۲۰میلیون از جمعیت مشمول این برنامه، بیمه شده روستایی هستند و ۱۰ میلیون نفر دیگر نیز بیمه شده تامین اجتماعی، نیروهای مسلح، اتباع و غیره.
به اذعان مسئولان وزارت بهداشت، حال بالاتر از ۴۲۰۰ مرکز خدمات جامع سلامت مجری برنامه پزشک خانواده روستایی هستند که در قالب مراکز شبانه روزی، مراکز معین و بیتوته خدمات درمانی را بصورت ۲۴ ساعته ارائه می کنند.
همین طور ۷۰۲۱ پزشک خانواده، ۱۸۰۰ دندانپزشک، ۵۶۲۰ ماما و ۱۰۵ بهداشتکار دهان و دندان خدمات بسته خدمتی را برای گروههای هدف شامل خردسالان زیر ۱۴ سال و زنان حامله و شیرده بصورت رایگان ارائه می کنند. ۱۵۰۳ کاردارن و کارشناس علوم آزمایشگاهی، ۹۸ کاردان و کارشناس رادیولوژی، ۲۰۵ کارشناس تغذیه، ۴۵۰ روانشناس، بالاتر از ۲۸۰۰۰ بهورز و ۴۶۰۰ نفر هم سایر نیروهای بهداشتی در این برنامه درحال فعالیت هستند و بسته خدمتی منطبق بر گروههای سنی را به همراه خدمات درمانی، تشخیصی و دارویی را در بستر الکترونیک به جمعیت تحت پوشش ارائه می دهند.
و اما «برنامه پزشک خانواده ۰۲» برنامه پزشک خانواده ۰۲ از سال ۱۳۹۱ با مشارکت دو سازمان بیمه سلامت و تامین اجتماعی در دو استان فارس و مازندران اجرائی شد و در حدود ۴۶۰۰۰۰۰ نفر جمعیت مشمول بیمه های مذکور، تحت پوشش این برنامه قرار دارند و تعداد ۱۹۱۲ پزشک به همراه ۱۵۴۳ مراقب سلامت در بخش دولتی و خصوصی در این برنامه درحال فعالیت هستند.
برنامه دولت چهاردهم برای پزشکی خانواده در شهرهای بالای ۲۰هزار نفر (به غیر از استانهای فارس و مازندران که مجری برنامه ۰۲ هستند) نظام شبکه در قالب مراکز خدمات جامع سلامت و پایگاه های سلامت به ۵۰ میلیون جمعیت ساکن ارائه خدمت می کند. تعداد ۲۶۷۰ پزشک و ۲۱۹۴۱ مراقب سلامت در این برنامه مشغول فعالیتند.
از شروع استقرار دولت چهاردهم، شخص رئیس جمهور بر عملیاتی شدن پزشکی خانواده در سراسر کشور اصرار کرد و در این راستا هم به اذعان مسئولان وزارت بهداشت، ضمن بررسی چالش های اجرای این برنامه در دو استان فارس و مازندران، با هدایت وزیر بهداشت کلیات و مدل اجرائی آن برای اجرا در شهرها تدوین شده و به اذعان مسئولان در صورت تامین اعتبار حدود ۸۵ همتی برای ۸۶ میلیون جمعیت شهری و روستایی، از سال آینده شروع خواهد شد. بدین سان شیوه نامه برنامه تدوین شده و برآورد نیروی انسانی و زیرساخت های مورد نیاز و همین طور اعتبارات مورد نیاز انجام و چهار دانشگاه فسا، مازندران، دزفول و تهران (صرفا شهر اسلامشهر) در فاز اول اجرا انتخاب شدند که در صورت همکاری ذی نقشان، وزارت بهداشت برای اجرای آن اعلام آمادگی کرده؛ ضمن این که ردیف اعتباری برای برنامه پزشکی خانواده در لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ درخواست شده و بطور کلی بمنظور ارتقا و راه اندازی برنامه پزشکی خانواده در سال آینده برای ۸۶ میلیون جمعیت شهری و روستایی اعتباری بیش از ۸۵ همت در سطح یک و بخش سرپایی سطح دو ارزیابی شده است.
در مجموع در شهرها نیز برنامه از این مقرر است که در صورت تامین اعتبار مالی برای اجرای برنامه پزشکی خانواده، به ازای هر۱۵۰۰ نفر یک مراقب سلامت و به ازای هر۳۰۰۰ نفر نیز یک پزشک فعال شود و بدین سان تیم سلامت قادر خواهند بود کل خدمات سلامت را به مردم عرضه کنند.
در مجموع همیشه بر اولویت پیشگیری بر درمان در سیستم سلامت تاکید می شود؛ موضوعی که مسئولان و دست اندرکاران سلامت معتقدند این مهم فقط بوسیله تقویت و بازسازی شبکه بهداشتی درمانی کشور، اجرای کامل برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع، ارتقاء سواد سلامت و خودمراقبتی محقق خواهد گردید و در سایه تامین اعتبار واقعی برای این خدمات شاهد نتایج آن در کوتاه مدت و طولانی مدت خواهیم بود و گفته می شود که حداقل یک دهه زمان نیاز است تا نتایج آن قابل لمس باشد. البته نتایج کوتاه مدتی هم وجود دارد که درصورت اجرای بسته های خدمت پیشگیری در قالب اجرای برنامه پزشکی خانواده و نظام ارجاع بطور کامل شاهد آن خواهیم بود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب